Grootbedrijf (de tijdperken, uitgebreid)

Tijdperk I: 1839 tot ca 1925

In 1839 reed de eerste trein in Nederland en wel van Amsterdam naar Haarlem. Tot ca 1880 ontwikkelde het spoorwegnet zich tot de huidige omvang. De meeste lijnen die na 1880 zijn aangelegd zijn in de loop der tijd weer verdwenen. Nederland kende vroeger meerdere spoorwegbedrijven. Meerdere spoorwegmaatschappijen met eigen infrastructuur met locomotieven in eigen kleur.  Gereden werd met stoom maar vanaf 1908 werd ook elektrische tractie toegepast op de Hofpleinlijn van Rotterdam naar Den Haag HS.

 

Tijdperk I: Stoom, verschillende spoorwegmaatschappijen. Gezicht op de perronzijde van het S.S.-station Dordrecht te Dordrecht met een groene loc van de Staatsspoorwegen.

Fotograaf onbekend. HUA catalogusnummer 162882

Tijdperk I: De locs van de Nederlandse Centraal Spoorwegmaatschappij reden enige jaren in een okerkleurige livrei en behoorden daarmee tot de fraaiste beschilderingen die we in Nederland gehad hebben. De NCS exploiteerde de lijn Utrecht-Zwolle-Kampen en de lijn van Utrecht naar Zeist via Bilthoven.

Afbeelding uit “Stoomlocomotieven van vroeger”, uitgave van van Nelle, Rotterdam

 

 

Tijdperk I: Ook fraai was de beschildering van de  Noord Brabant Duitse Spoorwegmaatschappij die de lijn van Boxtel naar Wesel in Duitsland exploiteerde. Dit internationale vervoer verdween aan het begin van de 1e wereldoorlog en kwam daarna niet meer terug. De laatste serie sneltreinlocs van de NBDS stonden bekend als de Blauwe Brabanders.

Afbeelding uit omslag van het boek “Der blaue Brabant”, uitgave van Heimat-und Verkehrsverein Uedem

Tijdperk I: Vanaf 1908 werd bij de spoorwegen elektrische tractie toegepast en wel op de zgn. Hofpleinlijn van Rotterdam naar Den Haag HS en Scheveningen.  Op internet is veel informatie te vinden over de ZHESM t.b.v. modelbouwers.

 

Afbeelding: uitsnede van de omslag van het boek “Rotterdam Hofplein – Den Haag – Scheveningen Kurhaus” van J.F. Smit

 

Tijdperk II: 1925-1945.

Eén spoorbedrijf in Nederland, de NS. Vooral stoomtractie maar in de jaren dertig introductie dieseltreinen en elektrificatie van het zgn. Middennet. Aan het einde van de 2e Wereldoorlog was het spoorwegnet zwaar beschadigd en moest opnieuw worden opgebouwd.

 

Tijdperk II: stoom, armseinen, handbediende overweg. Ca 1925 in het het N.S.-station Maarsbergen.

Fotograaf onbekend. HUA catalogusnummer 161836

Tijdperk II: Een uitdaging voor de echte modelbouwer: kruising van de elektrische NS-lijn Utrecht-Arnhem met de NBM-tramlijn Amersfoort-Zeist-Rhenen-Arnhem te Driebergen.

Fotograaf onbekend. HUA catalogusnummer 154611

Tijdperk III: 1945-1968.

Wederopbouw na de oorlog, ontstoming (1958), instroom van Hondekoppen en vervolgens Plan V/T. Ook nieuwe diesels in de vorm van DE I en II en wat later de DE III. Vanaf 1957 introductie van de TEE. Met de overgang van arm-naar lichtseinen verdwijnen ook vele seinhuizen en bediende overwegen.

Tijdperk III: Gezicht op het emplacement Westelijk Eiland aan de westzijde van het N.S.-station Amsterdam C.S. te Amsterdam met een diesel-elektrisch treinstel DE 5 (serie 181-197, voorheen serie 51-68), een diesel-elektrische locomotief uit de serie 2200/2300 en het elektrische treinstel nr. 350 (plan G, mat. 1954) van de N.S. Hondekop en 2200 zijn in model te krijgen, voor een DE V ben je op zelfbouw aangewezen.

Fotograaf onbekend. HUA catalogusnummer 154813

Tijdperk III: Materieel ´46 is in schaal H0 te koop maar deze bovenleiding moet zelf worden gebouwd. Afbeelding van twee gekoppelde elektrische treinstellen mat. 1946 van de N.S. op de spoorbaan met meerkantige bovenleidingsportalen ter hoogte van Hoek van Holland. Najaar 1963

Fotograaf onbekend, collectie HUA catalogusnummer 150968

Tijdperk IV: 1968- 1989.

Invoering van de gele huisstijl. De klassieke beveiliging verdwijnt vrijwel volledig. In 1972 worden een groot aantal lijnen die alleen voor goederenvervoer in gebruik waren, gesloten. De buurtgoederentrein verdwijnt daarmee grotendeels in Nederland.

Tijdperk IV: elektrische treinen, zowel getrokken treinen als treinstellen. Alles in huisstijl met logo. Gezicht op de fly-over aan de noordzijde van het emplacement van het N.S.-station Utrecht C.S. te Utrecht, met rechts de elektrische locomotief nr. 1606 (serie 1600) en op het viaduct een elektrisch treinstel mat. 1964 (plan V).

Fotograaf onbekend., collectie HUA catalogusnummer 169177

Tijdperk IV: Het groen van de elektrische treinstellen, het blauw van de getrokken treinen en het rood van de diesels verdween ten faveure van (eenheids) geel. En die huisstijl gaat inmiddels alweer vijftig (!) jaar mee.

Het afgebeelde materieel is inmiddels zo goed als volledig van het spoor verdwenen!

Bron afbeeldingen: NS Handboek huisstijl

Tijdperk V: 1989-2005.

Privatisering van het spoor, opkomst van private spoorwegmaatschappijen. Thalys en ICE worden (ook) in Nederland geïntroduceerd.

Tijdperk V: Lovers Rail was de eerste concurrerende spoorvervoerder die vanaf 1996 in Nederland ging rijden. Erg succesvol was het lijntje Amsterdam-IJmuiden niet. Na een paar jaar verdween deze treindienst weer.

Foto: Niels Karsdorp, CC BY-SA 3.0

Tijdperk V: ICE treinstel en een Thalys-treinstel, hier in Köln Hbf maar ook in Amsterdam CS zo te zien.

Foto: Qualle, GNU Free Documentation License

Tijdperk VI: vanaf 2005.

Het materieel wordt niet meer per maatschappij genummerd maar per land. Instroom van nieuw materieel bij NS

Tijdperk VI: Tegenwoordig vindt goederenvervoer vrijwel uitsluitend in bloktreinen plaats. In maart 2016 kruist een kolentrein een containertrein op de Betuwelijn bij Valburg.

Foto: Rudie Liebrand

Tijdperk VI: In de komende jaren neemt NS de ING (Intercity Nieuwe Generatie in gebruik. Hier tijdens een testrit in juni 2020 in Rotterdam. Nog niet in model verkrijgbaar……..

Foto: Mennov1996, Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.

Voor tijdperk III-IV-V-VI is in H0 inmiddels een ruime keus aan Nederlands materieel beschikbaar maar bouwers in tijdperk I en II zijn op zelfbouw (of verbouwing van buitenlandse voorbeelden) aangewezen

Grensbaanvakken

Wanneer meer diversiteit in treinen gewenst is, is het uitbeelden van een grensbaanvak een goede mogelijkheid.  Dan kunnen in het verkeer met Duitsland Schienenbusse, ETA´s en Br 50 tot in de jaren -70 op de baan! Maar ook onze Zuiderburen hebben interessant materieel te bieden. Wie weet nog dat de Bolle Neuzen van de NMBS met de Innox-rijtuigen tot in Amsterdam kwamen?

Grensverkeer: Accumulator-rijtuig nr. 515 614-6 (ETA) van de D.B. (Deutsche Bundesbahn) in 1981 langs een perron te Maastricht (verbinding Maastricht-Aken).

Fotograaf onbekend, collectie HUA catalogusnummer 169177

 

Grensbaanvak: Na de ontstoming bij NS in 1958 bleven buitenlandse stoomlocs nog jarenlang in Nederland komen zoals hier in Simpelveld op 15 augustus 1970.

Foto: Nico Spilt

Grensbaanvak: Een Benelux trek-duwtrein van de N.S. en de N.M.B.S. langs het perron van het N.S.-station Roosendaal te Roosendaal. Periode 1974-1986

Fotograaf J.J. Stellingwerf, collectie HUA catalogusnummer 155721

Gegevens over de hedendaagse spoorwegbedrijven

Gegevens over de hedendaagse spoorwegbedrijven zijn gemakkelijk te vinden op internet. Val de bedrijven niet rechtstreeks lastig met vragen, want de focus van een hedendaags spoorwegbedrijf ligt bij geld verdienen (niet negatief bedoeld). Actuele gegevens over het materieel en hun inzet zijn in de bekende hobbybladen Op de Rails, Railhobby en Railmagazine te vinden.  Ook zijn er vele –goede en minder goede- websites waar informatie te vinden is.  Zie bijvoorbeeld de verzameling links op de website van de NVBS: https://www.nvbs.com/kennis/railwebsites/

Historische spoor- en/of tramwegdocumentatie

Serieuze tijdperk 1-4 rijders zijn aangewezen op historische gegevens in archieven die op een aantal plaatsen aanwezig zijn. We noemen de voornaamste:

  • HUA (Het Utrechts Archief) herbergt het archief van de NS tot ca 1980. De collectie is ontsloten en de archieftoegangen (“wat is aanwezig”) zijn op de website te vinden. Het HUA heeft in ruime mate tekeningen van materieel, infrastructuur en gebouwen gedigitaliseerd en dat is allemaal op de website te vinden, genoeg voor dagenlang surf-plezier.
  • Het Rijksarchief in Den Haag, soms ook provinciale en/of gemeentelijke archieven. Ook voor deze instellingen geldt dat de archieftoegangen op de betreffende website te raadplegen zijn. Maar om de documenten daadwerkelijk in te zien, moet je naar Den Haag (per trein uiteraard….).
  • De NVBS/SNR, een vereniging met een grote verzameling documentatie op het gebied van spoor- en tramwegen. De collectie is –op afspraak- ook voor niet-leden te raadplegen. Zie de website www.nvbs.com
  • Het Spoorwegmuseum (bibliotheek beperkt open)

Beeldmateriaal

Bij het uitbeelden van een tijdvak is beeldmateriaal onmisbaar! Het beeld is echter pas compleet wanneer de betreffende afbeelding ook gedocumenteerd is. De grootste verzamelingen op dit terrein zijn te vinden bij:

  • De NVBS/SNR die op de website een beeldbank met ca 100.000 afbeeldingen presenteert. Verder is een grote verzameling analoge foto´s in het verenigingsgebouw van de NVBS in het station van Amersfoort aanwezig.
  • In de beeldbank van het HUA zijn ca 29.000 afbeeldingen over spoorwegen opgenomen.

Er zijn vele tientallen websites van hobbyisten met soms fraaie foto´s; jammer genoeg ontbreekt regelmatig een adequate beschrijving van de foto (datum, plaats, nummers van locs en/of trein) waardoor deze afbeeldingen niet als documentatiemateriaal gebruikt kunnen worden.

Treinsamenstellingen

In oude spoorboekjes van NS buitenland vind je vaak gegevens over de samenstelling van de internationale treinen.  Maar deze gegevens zeggen alleen iets over aantallen en het soort rijtuig: 1e of 2e klasse, restauratierijtuig etc. We weten aan de hand van deze informatie nog niet welke type rijtuig gesteld werd door welke maatschappij. Daarvoor zijn omloopgegevens nodig over de (historische) treinsamenstellingen die  in de archieven van het HUA en bij de NVBS/SNR te vinden zijn. Op de website http://www.seinarm.nl/Intro.aspx  vind je een aantal fraaie tekeningen van samenstellingen van binnenlandse en internationale treinen die in Nederland hebben gereden. En gelukkig zijn een groot aantal historisch verantwoorde treinsamenstellingen te maken met 4 of 5 rijtuigen want niet iedereen kan een Scandinavië-Express bestaande uit 11 (of meer) rijtuigen op z´n baan kwijt……….

NS winterdienstregeling 1961. Samenstelling van de Scandinavie-express. In Nederland kwamen de rijtuigen van Hoek van Holland en Amsterdam die in Amersfoort gecombineerd werden. In de trein zaten rijtuigen die naar 6 verschillende steden reden.

Bron: Winterdienstregeling NS 1961 buitenland. Collectie J. Janssen

Een fraai voorbeeld van een korte trein (dus geschikt voor de modelbaan) is trein 1827 uit de winterdienstregeling 1975-1976 van NS:

Tijdens de winterdienst van 1975-1976 reed trein 1827 op zondagochtend van Amsterdam (vertrek 08:13 uur) naar Arnhem (aankomst 09:24 uur). Gezien het vroege tijdstip waren slechts 3 rijtuigen voldoende, waarbij het opvallend is dat er drie verschillende rijtuigentypen ingezet werden, waaronder een plan E voor de dieseldienst en een Duits rijtuig. Dit Duitse rijtuig was een rijtuig Bm232, Bm233 of Bm234, het exacte type is niet bekend. Ook het tractievoertuig is niet bekend maar een 1100 is voor de hand liggend.

Bron: https://treinsamenstelling.wordpress.com/2014/06/01/1975winter1827/

Gebouwen

Spoor- en tram gebonden gebouwen (stations, seinhuizen, tractie-gebouwen) zijn veelal in de documentatie onder punt 4 te vinden. Iets anders wordt het wanneer je ook de (historische) bebouwing in je baan wilt opnemen. Dan is de afdeling bouw- en woningtoezicht van de betreffende gemeente de aangewezen bron. Oude(re) bouwvergunningen –met tekening- zijn in toenemende mate in het archief van de gemeente of het streekarchief ondergebracht.

Dienstwoning met schuurtje te Stroe bij km 68.265. Medio 2020 door een MSCV-lid gekocht J

Afbeelding: HUA collectienummer 9295

 

Iets voor gevorderde modelbouwers die zich aan iets groters willen wagen. Gevelaanzicht van de hoofdingang van HGB III in Utrecht. Past in de tijdperken 2-6!

Bron: HUA collectienummer 10135

In voorkomende gevallen kan het ook zinvol zijn om met plaatselijke of regionale heemkundige verenigingen contact op te nemen. Zij beschikken veelal over beeldmateriaal, documentatie en “de leuke verhalen eromheen”.

 

Tenslotte

Veel informatie is op internet te vinden, niet alleen van professionele bedrijven (vervoerders, archieven) maar ook van individuele hobbyisten. Op de website van de NVBS is een groot aantal links te vinden onder https://www.nvbs.com/kennis/railwebsites/

Tenslotte: wanneer je vragen hebt over “het Grootbedrijf als voorbeeld”, vul het contact formulier in op deze site op de contactpagina en we gaan kijken of we je verder kunnen helpen.